Door Tessa Vanbrabant
De rubriek TRIGGER nodigt jongeren uit kritisch na te denken over (controversiële) politieke stellingen of concepten.
Deze editie: “de dictatuur van de meerderheid”
Met de verkiezingen in zicht, is het nodig om na te denken over de kracht, en macht, van stemmen enerzijds en het systeem waarin die stem gehoor krijgt anderzijds. In een representatieve democratie wordt de wil van het volk proportioneel vertegenwoordigd; elke stem is evenveel waard. Maar is dat wel zo? Wat betekent jouw stem nog in het geval van een nipte overwinning van de meerderheid en jij bij de grote minderheid hoort? Wat betekent een stem nog wanneer een uitgesproken meerderheid kiest voor de partijen die democratische principes kunnen uitschakelen? Dreigt de democratie te verzanden in een dictatuur van de meerderheid?
Woorden als ‘dictatuur’, ‘democratie’, ‘meerderheid’ en ‘minderheid’ zijn kruitvaten voor oneindig lange en verhitte discussies, maar laten we vertrekken vanuit een aantal minimale principes. In een dictatuur heerst één dictator: een persoon zwaait met de scepter over de rest van het volk. In principe is er geen scheiding der machten, want alle macht ligt gecentraliseerd bij de alleenheerser. In een democratie heerst de wil van het volk, die bestaat uit de veronderstelde gelijkheid van iedereen die deel is van dat volk. Die ‘algemene wil’ impliceert, per definitie, het bestaan van een meerderheid. Maar wat met (de stem van) de minderheid, die eveneens deel uitmaakt van datzelfde volk?
De Franse politiek filosoof Alexis de Tocqueville (1805-1959) wierp deze bedenking al op in zijn tijd en is vandaag minstens even actueel, vooral wanneer we de opkomst én de overwinningen van extreemrechtse partijen observeren. Kijk naar de Italiaanse nationaal-conservatieve Fratelli d’Italia (FdI) en de Nederlandse, rechts-radicale Partij Voor de Vrijheid (PVV) in 2023. Het lijkt een paradox wanneer de meerderheid van de bevolking kiest voor een partij die in essentie ondemocratisch is. Dit wil zeggen dat die het gelijkheidsprincipe, wat aan de grondslag ligt van de democratie, niet verdedigt: ieders politieke stem is niet evenveel waard. In België bestaat het cordon sanitaire: dat garandeert dat de meeste partijen geen politieke akkoorden met ondemocratische uitgangspunten kunnen sluiten. Een grote maar: maar wat als de meerderheid van de bevolking dat wil? Migratie is hét heikele thema waar het voornamelijk, in het debat met extreemrechts, om draait: de ‘nationale meerderheid’ vs. de ‘buitenlandse minderheid’.
Wanneer is een minderheid een minderheid? De makers van South Park lanceerden al in 2009 een aflevering die gaat over de grote toestroom van migranten – de minderheden – waardoor het personage Cartman, een zogezegd typische volbloed Amerikaan die ‘de meerderheid’ zou representeren, zélf een deel van de minderheid wordt. De betekenis van minderheden en meerderheden wordt door de shift in de werkelijkheid omgedraaid: de meerderheid van de minderheid, althans in aantal. Vanzelfsprekend zijn er nog tal van andere groepen die onder het label ‘minderheid’ door het leven gaan, maar gezien de knelpositie van migratie als politiek thema beperken we ons hiertoe. Begrippen als ‘meerderheid’ en ‘minderheid’ zijn ambigue want vaak overstijgt dit louter de hoeveelheid van mensen binnen een bepaalde groep.
In een dictatuur regeert in principe een minderheid (alleenheerser) maar alle effectieve macht ligt wel bij die ene persoon. Bij de ‘stem van de meerderheid’ krijgen we alleen de indruk dat de diversiteit van mensen, die in ‘de meerderheid’ besloten lijkt te liggen, ook vertegenwoordigd wordt. Dat is niet noodzakelijk het geval wanneer die meerderheid uniform voor ondemocratische principes kiest.
De ‘oorspronkelijke’ (nationalistische) meerderheid kan nochtans ook zélf de dupe worden van het democratische meerderheidsbeginsel. Toegeven aan peilingen zorgt ervoor dat jouw stem minder waarde krijgt omdat die eigenlijk iemand anders’ stem is. Wanneer de voorkeur oorspronkelijk naar partij A gaat maar wanneer partij B volgens de politieke peilingen enorm hoog scoort, wordt menig mens verleid ook voor partij B te stemmen. Met andere woorden: mensen conformeren zich politiek. Voor je gestemd hebt, is je stem al gevormd door de voorspelde vooruitzichten. Is jouw unieke stem dan nog wel jouw unieke stem die, in beginsel, evenveel gewicht in de balans zou moeten leggen? Telt, en spreekt, elke stem wel voor zich?
De meeste mensen zijn het ermee eens dat de democratie het best werkende politieke systeem is om een land te besturen. Desalniettemin dienen we behoedzaam te blijven over wie de plaats van de macht invult. In tegenstelling tot dictatoriale regimes, kan de Belgische stemplicht in menig opzicht zelfs als een privilege gezien worden: jouw stem moet meetellen. Als jonge mens kan één stem op een formulier futiel lijken, maar ze is eerder het tegendeel. Wanneer elke stem in principe evenveel waarde draagt, draagt elke stem ook evenveel verantwoordelijkheid. ‘With great power comes great responsibility’ is niet noodzakelijk voorbehouden voor Spiderman of een afwijkende minderheid, maar voor eenieder die zichzelf is en zijn stem durft uitspreken.