Wat is normaal? Is iets normaal omdat elk individu zich eraan conformeert en er niet meer bij stilstaat? Het normaal wordt geboren door een sneeuwbaleffect van gewoontes totdat de sneeuwbal van het heersende idee te groot is en de concurrerende visies voorbij rolt. De theorie van filosoof Michel Foucault wil de mens aanzetten om kritisch te reflecteren over de macht van wat zelfevident is in de maatschappij. Tal van actuele debatten tonen hoe getouwtrek tussen verschillende standpunten de macht van de heersende ideeën of het normaal kan doen wankelen. Of om het in de woorden van Foucault te zeggen: “Where there is power, there is resistance.”
"Het panopticon." © Paolo Trabattoni
Het pro-vaccinidee aan diggelen geslagen?
Wat een jaar geleden sciencefiction was geweest, is nu normaal, of toch het nieuwe normaal. De bevolking kijkt er in 2021 niet van op dat ze allen een oproepingsbrief krijgen voor een Pfizer-, Moderna- of AstraZenecaprik. Toch staat die ‘nieuwe’ normaliteit waarin de meeste burgers zich willen laten vaccineren ook onder druk. Enkele weken geleden nodigde de VRT in haar programma De Zevende Dag naast epidemioloog Pierre Van Damme ook twee antivaxers uit. Techniciteit en kennis van experten vormen belangrijke bouwstenen die de macht van het normaal ontwikkelen. Tijdens het debat discussieerden beide partijen over ingewikkelde cijfers en gegevens. Van Damme legde bijvoorbeeld de relatie tussen de vaccins en aminozuren uit. Zo’n informatie ging waarschijnlijk voor veel doorsneekijkers hun petje te boven. Maar het is net die asymmetrische kennis die bijdraagt aan de macht van de normaliteit: de burgers vertrouwen de vaccins.
Het algemene gevoel, dat mensen zich moeten laten inenten, wekt de indruk dat vaccineren normaal en gangbaar is. Foucault vergelijkt zo’n situatie met een panopticon, een gevangenis waarbij elke gevangene voortdurend de handelingen van de anderen in de gaten houdt. Constante controle van de cipier in het midden op de trap (zie foto), die het heersende idee vertolkt, doet een sfeer ontstaan waarin iedereen zich aan elkaars gedrag aanpast. Iedereen gedraagt zich op dezelfde manier en dat vormt de basis van het normaal. Volgens de filosoof is macht aanwezig als het normaal in staat is om de acties van anderen te sturen. Antivaxers willen met hun standpunten voorkomen dat het heersende pro-vaccinidee elke burger doet conformeren om zich te laten vaccineren.
Nieuwe K3’tje
Onze samenleving is gestoeld op het ‘normale’ principe van m/v, dames en heren, blauw en roze. Dat de ‘meidengroep K3’ binnenkort - door Klaasjes vertrek- mogelijks door een jongen of een non-binair persoon wordt vervolledigd, trok meer media-aandacht dan het afscheid van Klaasje zelf. Opnieuw in De Zevende Dag, vroeg journaliste Liesbeth Imbo aan Gert Verhulst of dat x ook een kans maakt. In de Foucauldiaanse theorie zijn categorieën instrumenten om burgers te identificeren en om de samenleving te kunnen beheersen. Studio 100 voegt ‘x’ als een nieuwe categorie toe waardoor de macht van de twee andere ‘normale’ groepen niet meer absoluut is.
Andere krijtlijnen kolonisatiedebat
Ook de discussie rond de nieuwe eindtermen over het kolonialisme kan je vanuit een Foucauldiaans perspectief bekijken. Volgens Foucault helpt een blik in het verleden om wat vandaag ‘normaal’ is aan de kaak te stellen. Alledaagse gewoontes ontwikkelen het nieuwe normaal, dat sinds de opkomst van antiracismebeweging Black Lives Matter steeds meer op de helling staat. Mensen protesteren, beelden van koning Leopold II worden weggehaald, de Stad Gent verwijdert de straatnaam ‘Koning Leopold-II-laan’.
Het normaal lijkt plots niet meer ‘normaal’ te zijn. Tot nu konden geschiedenisleerkrachten zelf bepalen of ze lesgaven over kolonialisme. Bovendien dreigden de lessen over de Belgische kolonisatie in Congo vaak door een eurocentrische bril - het Westerse normaal- te worden gegeven. Het verzet van de Black Lives Matter-protesten heeft ook die ‘normaliteit’ in het onderwijs aan het wankelen gebracht.
Begin februari besliste de Vlaamse regering dat vanaf volgend jaar vastgelegde termen, zoals imperialisme en (neo)kolonisatie, in de geschiedenislessen aan bod moeten komen. Maar eindtermen verplichten ook om meerdere perspectieven te betrekken in het kolonisatiedebat. Nieuwe diverse stemmen, zoals bijvoorbeeld mensen uit Congo, kunnen de framing over de kolonisatie in een andere richting duwen, weg van de eurocentrische blik. De eindtermen tonen opnieuw dat de macht van de heersende ideeën niet absoluut is en constant onderhevig is aan kritische reflectie.
Kortom, ieder individu kijkt naar de wereld met een bril, gesmeed door onze samenleving. De glazen in die bril onderscheiden het normaal van het abnormaal. Actuele discussies doen ons soms twijfelen of wat zelfevident de normaliteit is. Is het nodig dat we onszelf af en toe ontplooien naar een ander normaal? Normaliteit is machtig en sluipt ons leven ongemerkt binnen. Toch kan de bodem van andere standpunten vruchtbaar genoeg zijn om een nieuw normaal te boetseren.
Emmi Verleyen